समयसँगै फेरिएको मेरो पसगाउँ (यात्रा संस्मरण)

एकेन्द्र गुरुङ
गैर आवासीय नेपाली संघ अन्तर्राष्ट्रिय समन्वय परिषदको महाधिवेसनमा सहभागी हुन जाँदा गाउँमा पनि पुगौं भनेर हङकङबाट दिलिपसिंह गुरुङ भाइले पटकपटक आग्रह गरिरह्यो । युकेबाट एनआरएनएको निर्वाचनमा लड्न चाहने साथीहरुबाट पनि नेपाल जसरी नि पनि जानुपर्छ भनेर अनुरोध भईरहेको थियो ।

यसपटक बेलायतमा नै दशैं मनाउने सोंच पनि बनाएको थिएँ किनभने बुहारीसँगको दशैं पहिलो पटक थियो । यद्यपि आजकल दशैलाई महत्वका साथ मनाईदैन । अन्ततः दिलिप भाइको आग्रहलाई स्वीकारेर दशैंमा पुख्र्यौली थलो पसगाउँ जाने निधो भयो ।

दशैंको कारणले अरु बेला सबैसँगै नेपाल जाने साथीहरुलाईपछि छाड्दै हिथ्रो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट नेपालको लागि कतार एयरवेजको विमानबाट उडें । भोलीपल्ट ठीक समयमा त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमान स्थलमा अवतरण भयो । एयरपोर्टमा नागरिक खबर डटकमका प्रमुख सम्पादक तथा नेपाल आदिवासी जनजाति पत्रकार महासंघ (फोनिज) को अध्यक्ष डण्डबहादुर गुरुङ र युकेका वरिष्ठ पत्रकार मिलन तमू विमान स्थलमा मलाई लिन आउनु भएको थियो ।

भोलीपल्ट तमू ह्यूला छाेंज धिंका अध्यक्ष रेशम गुरुङ र महासचिव सूर्य गुरुङले हामीलाई खदाले स्वागत गर्नुभयो । तत्पश्चात सोही दिन बुद्ध एयरको उडान भर्दै पोखरा उल्र्यौ । बेलुकी गुरुङ साहित्यिक मञ्चकी अध्यक्ष गौरी गुरुङ र महासचिव रोशनी गुरुङसँगै लेकाली चुल्हो घरमा रमाईलो भेटघाट भयो ।

हामीसँगै गाउँमा जान गण्डकी प्रदेशका मुख्यमन्त्री पृथ्वीसुब्बा गुरुङका स्वकिय सचिव सूर्य गुरुङले पर्खि बसिरहेका थिए । दिलिप भाइ हङकङबाट आइपुगेपछि हामी दशैं मनाउने शिलशिलामा गाउँतिर लाग्यौं । दिलिप, सूर्यप्रसाद, सुरेन्द्र र म चारजना सबै खुसीका साथ पोखराबाट हिड्यौं । 

हाम्रो यात्रा रमाईलो र रोमाञ्चकारी थियो किनभने धेरै वर्षपछि आफ्नो जन्मथलो जाँदै थियो । पोखराबाट गाउँ जाने बाटो मैले कलेज पढ्दा झोला बोकेर चप्पल लगाएर हिड्ने बाटो कालिका स्थान, झाँजर मारे, सार्की मैदान, माँझठाना, सौरे, भगवतीटार, थुम्सिकोट, मुग्रीबेसी, बालुवाबँेसी, रवै डाँडा र बगैंचा हँुदै बेलुकी पसगाउँमा पुग्यौं ।

पसगाउँ अहिले क्हाेंला सोंथर गाउँपालिका वडा न.ं ६ मा पर्दछ । यो गाउँ समुन्द्री सतहबाट १ हजार ६ सय ५० मिटरको उचाईमा रहेको छ । पसगाउँको सम्पत्ति भनेको गुरुङ संस्कार र संस्कृति हो । गुरुङको मौलिक संस्कृतिमा पसगाउँ धनी मानिन्छ । त्यस्तै प्राकृतिक दृष्टिकोणले पनि यो गाउँ सुन्दर र आर्कषक रहेको छ । तत्कालिन इन्टर कलेज कुन्छाको विद्यार्थीहरु शैक्षिक भ्रमणमा आउँदा यो गाउँको सुन्दरतासँग मोहित भएर यसगाउँलाई फोटो जोनिथ गाउँ भनेर लेखको थियो । (मस्र्याङ्दी पत्रिका)

पहिले पसगाउँमा दशैंंमा पोखराबाट कपडाको भारी लगेर बेच्ने चलन थियो । जुनबेला रेडिमेड कपडाको चलन चलतीमा आएको थिएन । त्यसैले कपडा सिलाउन दमाई पनि बाहिरबाटै आउँथ्यो । पसगाउँमा पनि दमाई थियो तर पसगाउँकोले मात्रै नपुगेर बाहिरबाट पनि आउनु पथ्र्यौ । टेकबहादुर परियार (माईला) को दशैं र वैशाख पूर्णेमा पसगाउँमा एकछत्र बजार हुन्थ्यो । त्यति बेला गाउँमा दशैं र वैशाख पूर्णेमा मात्रै नयाँ कपडा लगाउँथ्यो ।

दशैमा प्रत्येक रोधींले पिङ्ग थाप्थे (बनाउँथे) । ३, ४ ओटा लिङ्गे र दुइटा रोटे पिङ्ग पसगाउँमा प्रत्येक वर्ष हुन्थ्यो । दशैंमा गाउँमा भिन्दै रौनक छाउथ्यो । ढकमक्क फुल्ने गोदावरी, सयपत्री फूलले गाउँको सौन्दर्यलाई थप प्रगाढ बनाउथ्यो ।

चुन र कमेरोले पोतेको घरहरुले गाउँलाई रंगिन बनाउँथ्यो । लेकबाट गाई, भंैसी र भेडी गोठ गाउँ माथिको खर्कमा आईपुग्थ्यो । धान, कोदो पाकेर पुरै पहेंलपुर हुन्थ्यो । दशैंको लागि घाँसको विशेष व्यवस्था गरिन्थ्यो । आँगन भरी नेवारे घाँसको थुप्रो हुन्थ्यो । सप्तमीकै दिन देखि दशैं शुरु हुन्थ्यो ।

दशैंको लागि बुकी घाँस खाने राँगा र यार्सा गुम्बा खाएर हुर्केको भेंडाको साँढ गाउँ भरि हुन्थ्यो । भेडाको साँढ र खसी प्राय सबै घरमा काटिन्थ्यो । किनभने विवाहित चेलीबेटीहरुलाई सेलरोटी, खिर, खसिको साँप्रो र कमु्र्र सहितको बाबा, आमा अथवा माईतीले दशैं भाग पु¥याउनु पथ्र्यौ । त्यसैले प्रत्येक घरमा खसी बोका काटिन्थ्यो ।

भाइ खलकको अग्रजहरुलाई दशैंको लागि सम्मानपूर्वक रक्सीको पुङ्ग दिने गथ्र्यौं तर अहिले रक्सीको बोतल दिने प्रचलन छ । भाइखलकको सबै चेलीबेटीलाई खाना खुवाईन्थ्यो । यसलाई ठूला बडा र चेलीबेटीलाई सम्मान गरिने एउटा विशेष परम्परा मान्न सकिन्छ । अष्टमी पसगाउँलेको दशैंको प्रमुख दिन हो । गाउँ भरि राँगा काट्ने, मार हान्ने रमाईलो कार्यक्रम हुन्थ्यो ।

प्रत्येक मान्छे सबै ठाँउको कार्यक्रममा सहभागी हुन्थ्यो । बेलुकी पितृ पूजा हुन्थ्यो जसलाई खेमा नाव भनिन्छ । खसीको मुटु, कलेजो, शुद्ध असला माछा, दुध, घिउ, मह र चोखो भाते जाँड र रक्सीको परिकार अर्पण गरि पूजा गर्नुपर्छ । अष्टमीको राती पच्यु गुरुहरुले कूल पूजा गर्छन् । त्यतिबेला यसलाई पनि उत्सवको रुपमा लिन्थ्यो ।

गुरुहरुले शास्त्रको व्याख्या गर्थे, देवता बोलाएर काम्थ्यो । ऊ बेला हामी यसलाई रमाईलो मानी हेथ्र्यो । नवमीको दिनमा कामी गाउँमा संगुर काटेको हेर्न जान्थ्यौं । कामी गाउँ गुरुङहरुको सहभागिताले रमाईलो हुन्थ्यो । पसगाउँमा मालाश्रीको गीत नवमीको दिनमा कामीहरुले मात्र गाउँथ्यो ।

लवै र भीर गरि पसगाउँमा कामीहरुको बस्ती थियो । नवमीको दिनमा गुरुङहरु सबै कामी गाउँमा जानु सह अस्तित्व, भातृत्व र आपसी सद्भावको ज्वलन्त उदाहरण थियो । नवमीको दिनमा बेलुकी युवायुवती मिलेर साँस्कृतिक कार्यक्रम प्रस्तुत् गरिन्थ्यो । आजकल युवा क्लवले साँस्कृतिक कार्यक्रम प्रस्तुत् गर्ने रहेछ ।

यसपटकको नवमीको साँस्कृतिक कार्यक्रममा म आपूmलाई प्रमुख बनाएको थियो । पहिले यो कार्यक्रम सबै रोधीघरको सकृयतामा हुन्थ्यो । दशमीको दिन दशैंको सबभन्दा महत्वपूर्ण दिन ठूला बडाबाट टीका ग्रहण गर्दै आर्शिवाद थापिन्छ । टिका थाप्न जाँदा पुङ्गमा रक्सी लिएर गईन्थ्यो । गुरुङको घरमा सजिलै उपलब्ध हुने र अरु चीजवीज भन्दा रक्सी बढी चलनचल्तीमा आएर यसको प्रयोग भएको होला ।

टिका थाप्दा पैसा दिने चलन त्यतिखेर थिएन तरपनि हामी हुलै बाँधेर टिका लगाउदै हिडिन्थ्यो । त्यसको छुट्टै आनन्द थियो । टिकाकै दिनमा कृष्ण चरित्र नाच मण्डलीको सरस्वती पूजा हुन्थ्यो र बेलुकी गाउँकै जिमुवालको घरमा कृष्ण चरित्र नाच प्रस्तुत् गरिन्थ्यो । हप्ता दिन भरि गाउँमा दशैको छुट्टै खालको रौनक हुन्थ्यो । हामी रौसिन्थ्यो, रोमान्चित हुन्थ्यौं । त्यो एउटा संस्कृति थियो । गाउँले सबै सुखी त थिएन होला त खुसी अवश्य थियो ।

सबैले खुसीको अनुभूति गरेको अनुभूत हुन्थ्यो । त्यो छुट्टै संस्कार थियो । त्यो रमाईलो परिवेशमा हुर्केको हामीसँग दुःखलाई सुख मान्ने संस्कृतिको अनुभव थियो । त्यसैले हामी अभाव र पिडामा पनि रमाउन सक्थ्यौं । हामीले देखेको भोगेको दशै यसपटक गाउँमा पाएन । त्यहाँको चलन मात्रै होइन वातावरण र परिवेश पनि फरक लाग्यो । खेतबारी सबै बाँजो देखिन्थ्यो । पहेंलो भएर धान र कोदोको बाली झुलेको थिएन । लेकबाट सिङ्ग घुमेको भेडाको साँढ आएन र चिल्लो ठूला ठूला राँगा झरेन । बर्गेना पाडा जस्तो फुच्चे राँगाहरु मात्रै थियो ।

गोदावरी, सयपत्री र मखमली लटरम्म फुल्ने करेसा वारीमा सिस्नु र पाती उम्रिएको थियो । गाउँमा मान्छेको चहलपहल पनि कम देखिन्थ्यो । धेरै मान्छेहरु बसाई सरेर गईसकेको रहेछन्, घरहरु प्रायः खाली देखिन्थ्यो । कामी गाउँ त पूरै खाली भेटियो । गाउँ पूरै उतिसको जंगलमा परिणत भएछ । गाइने कामी, टिकाराम कामी र चुइटे कामीको ढुंगाले छाएको पक्की घरहरु मात्रै खण्डहर जस्तै देखिन्थ्यो ।

गाउँ उजाड देखिन्थ्यो तर नयाँ कुरा त्यहाँ बिजुलीको पोल गाडिएको थियो घरघरै पानीको धारा रहेको देखिन्थ्यो । सबैसँग मोबाईल फोन हातमा देखिन्थ्यो । तल पलाँजखोला सुसाईरहेको, कोईरो बनमा मृग कराइरहेको, चराचुरुङ्गीको चिरविर आवाजले मनलाई बिरानो बनायो । सुन्दर ठाउँ कुरुप भए झै लाग्यो । आफू हुर्कि बढेको ठाउँ नै नौलो लागिरहेको थियो । गाउँका धेरै मानिसहरुको अनुहार नौलो देखिन्थ्यो ।

गाउँमा हामीले गाउँ छाडेपछि जन्मेका, हुर्केका र विवाह भएर आएका अपरिचत अनुहारहरु धेरै देखिन्थ्यो । ठूला ठूला मकैको सुली र परालको टौवाले गाउँलाई शोभा दिन्थ्यो तर खेतीपाती गर्ने युवाहरु सबै वैदेशिक रोजगारमा गएपछि त्यो शोभा दिने, परिचय दिने कुरा आफै लोप भएर जाँदो रहेछ ।

मानिसहरु जो पनि आराम चाहन्छन्, सुविधा खोज्छन् तसर्थ परम्परागत रुपमा चलि आएको खेतीपाती त्यागेर थोरै खर्च र श्रममा खर्च गर्न सकिने अलैची खेतीमा लाएको पाईयो । अर्काको घरमा बेसा गरे ईज्जत रहन्न भन्ने मानसकितालाई छाडेर समय सापेक्ष चलेको देखियो । गाउँबाट पोखरासम्म दैनिक बस सेवा सञ्चालन हुन्छ भन्ने कुरा कल्पनामा पनि थिएन ।

तर, आज प्रत्यक्ष आवातजवात भैरहेको छ । विद्यालय भवन, शिशु स्याहार केन्द्रको भवन विस्तार भएको, स्वास्थ्य चौकीको नयाँ भवन निर्माण भएको, घर घरमा पानीको धारा जोडेको, चौविसै घण्टा बत्ती बलेको, टेलिफोनको अग्लो टावर निर्माणले गाउँमा विकास भएछ ।

दुर्गम विकट गाउँहरुमा पनि आधुनिक विकासले छोएछ झै लाग्यो । दशमीको दिन हाम्रा परिवारको जेष्ठ सदस्यको आँगनमा हाम्रो टिका लगाउने कार्यक्रम थियो । टीकाको लागि भनेर पोखरा, बेसीशहरबाट पनि सहभागी भैरहेको थियो । खसीको जोहो गरेका रहेछन् । चेलीबेटीलाई घरघरै खाना खुवाउने चलनलाई त्यागेर सबैलाई त्यही सङ्गोलमा खाना खुवाएका थिए । चेलीबेटीले घरघरै रक्सी पु¥याउनु पर्ने चलनलाई छाडेर त्यही भेलामा एक बोतल ल्याए हुने थिति बसालेका रहेछन् जुन असाध्यै राम्रो लाग्यो ।

टीका लगाउन र खानपिनको कार्यक्रम रमाईलो वातावरणमा सम्पन्न भयो । मैले चिनेका थोरै थिए, नचिनेका धेरै थियो । बाबुको नाम सोधेर सबैसँग चिनजान गरियो । रमाईलो माहौललाई सबैसँग विदा गरेर समापन ग¥र्यौ । त्यसपछि कृष्ण चरित्र नाचको टोलीसँग सहभागी भयौं । यो नाचमा गाउँले सबैको अनिवार्य उपस्थिति हुनुपर्छ ।

उपस्थिति नभएमा समितिले तोकेको जरिमाना तिर्नुपर्छ । यो नाच दशमीको दिनमा बेलुकी प्रस्तुत गरिन्छ । पसगाउँ वरिपरिको गाउँहरुमा पसगाउँको कृष्ण चरित्र नाचलाई राम्रो नाच भन्ने चलन छ । श्री कृष्णको जीवन कथामा आधारित भएकोले यसलाई कृष्ण चरित्र भनिएको हुनुपर्छ । दुईजना मोर्मी (मारुनी) र दुईजना बेसामारे (फुर्सुगें) गरी चारजना यो नाचको प्रमुख नर्तकीहरु हुन् । चारजना मादल बजाउने गुरुहरु हुन्छन्, अरु ४, ५ जना भन्दा बढी गीत गाउने गुरुहरु हुन्छन् ।

नाच साह्रै रमाइलो र राम्रो थियो । भोली पल्ट बिहान् सबैसँग विदा भएर पोखराको लागि ८ बजेको बस चढ्यौं । विद्यार्थी कालमा पोखरा झर्दा गोर्जेको डाँडामा बसेर गाउँलाई मेरो गाउँ भनेर हेर्थें । किनभने त्यो डाँडाबाट झरेपछि गाउँ देखिदैन थियो सायद यो मेरो गाउँ प्रतिको अथाह स्नेह थियो । गाडीबाट झर्दा गाउँतिर फर्केर हेर्न मिल्दैन थियो तर पनि गाउँलाई सम्झिदै झरें पोखराबाट काठमाण्डौं विमानमा सवार गर्दा गाउँलाई हेर्न मिल्ने सिटमा बस्ने गर्छु ।

विमानको साथीहरुलाई अनुरोध गर्दै जहिले पनि हिमाल देख्ने सीटमा बस्ने गर्छु । हिमालको काखमा बादलुको घुम्टो ओडिरहेको गाउँलाई हेर्न मन पराउँथें । जस्तो सुकै अवस्थामा पनि मुन्टो तन्काई तन्काई मैले आप्mनो गाउँलाई हेर्ने गर्थें । विमान अघि बढेपछि भावुक हुन्थें । म नोस्टालजिक हुन्थे । मेरो गाउँ, मेरो माटो जहाँ म हुर्कें बढे, जहाँ मेरो घर छ जुन मेरो परिचय हो, स्वर्ग हो भन्ने कुराले मन चिमोटी रहन्थ्यो ।

काठमाडौंमा तमू ह्लूल छोज धींको आयोजनामा सम्पन्न हुन गइरहेको अन्तर्राष्ट्रिय गुरुङ सम्मेलन र गैर आवासीय नेपाली संघको सम्मेलनमा भाग लिन काठमाण्डौं आईपुग्दा युकेबाट सबै साथीहरु काठमाण्डौं आईसक्नु भएको थियो । संसारभरि छरिएर रहेका गुरुङहरुको यो सम्मेलन आफैमा महत्वपूर्ण थियो । यो सम्मेलनमा गुरुङहरुको सभ्यता, संस्कृति र इतिहासको सम्बन्धमा विज्ञहरुले कार्य पत्र प्रस्तुत् गरेका थिए ।

गैर आवासीय नेपाली सम्मेलन प्रत्येक दुई वर्षमा हुने गर्छ । यसपटक नयाँ कार्यसमितिको चयन पनि भएको थियो । कार्यक्रम समापनपछि कर्मभूमि युके तर्फ लागें ।

(लेखक एकेन्द्र गुरुङ लामो समयदेखि बेलायतमा बसोबास गर्दै आउनु भएको छ । गुरुङ जातिको संस्कार संस्कृतिको गहिरो अध्ययन र विष्लेषण गरि कलम चलाउदै आउनु भएका उहाँको धरतीमा जुन र मनका तरङ्गहरु गरि दुईवटा कृति प्रकाशित छन् ।)